Jak należy rozumieć racjonalność ludzkiego działania? /1

Każdy powie, że racjonalność działania wynika z posiadania przez człowieka rozumu. W potocznym ujęciu to rozum działa racjonalnie, zaś człowiek posługuje się swoim rozumem od zawsze i na co dzień. Dlaczego więc raz mówimy, że człowiek działa racjonalnie, a innym razem, że działa irracjonalnie? Od czego to zależy? 

Człowiek posiada duchową władzę poznawczą określaną mianem umysłu. Umysł służy człowiekowi do poznawania otaczającego go świata (różnych rzeczy tworzących ten świat. Efektem tego poznania staje się rozumienie poszczególnych rzeczy. Poznajemy konkretne rzeczy i zdobywamy ich rozumienie. Dlatego o umyśle mówimy jako o rozumie. Zdobyte rozumienie informuje nas, czym są dane rzeczy, a konsekwencją tego rozumienia jest wiedza o tym, do czego mogą posłużyć poznane rzeczy.

Wiemy już od dziecka, że woda służy do picia, kamienie lub drewno mogą służyć do budowy domu, książka służy do czytania, a rower do jeżdżenia. Nasze poznanie i działanie w świecie uczy nas, czym są różne rzeczy i do czego mogą nam służyć. Już na podstawie przytoczonych przykładów widzimy, że poznajemy różne rzeczy naturalne, ale również poznajemy rzeczy wytworzone przez człowieka (dzieła techniki i sztuki). Na co dzień okazuje się, że łatwiej jest nam zrozumieć i poznać wytwory techniczne niż byty naturalne. Ale przecież doskonale odróżniamy zwierzęta i rośliny i nie mamy z tym problemu.

Dzięki poznaniu umysłowemu ujmujemy bowiem jakieś wewnętrzne zasady określające charakter i działanie, czyli naturę danej rzeczy. Rozumiemy więc, że rośliny mają jakąś wewnętrzną zasadę i moc, która powoduje, a może nawet nakazuje im działać w jeden określony sposób, czyli wzrastać i rozwijać się, czy wreszcie owocować. Natomiast zupełnie inaczej wygląda sprawa zwierząt. Widzimy, że się poruszają samodzielnie, że same poszukują pożywienia lub wody, a w przypadku zwierząt domowych widzimy, jak się rozmnażają – jedne z jajek a inne z samicy zapłodnionej przez samca. Wszystko to razem sprawia, że poznajemy i rozumiemy, jak działa i rozwija się życie jako zasada rodzenia (czyli wytwarzania wciąż nowych jednostek i pokoleń roślin lub zwierząt). Również poznanie surowców naturalnych pozwala nam zrozumieć ich naturę oraz możliwości wykorzystania do budowy domów lub możliwości przetwarzania i wykorzystania do napędu różnych pojazdów.

Zastanówmy się teraz, co jest takie ważne w tym poznaniu i rozumieniu naturalnych rzeczy? Otóż poznajemy ich wewnętrzną naturę i zdolność do działania, ale przy okazji tworzymy sobie jednoznaczną i określoną wiedzę. Nie będziemy się przecież spierać, czy zwierzęta są roślinami albo czy rośliny są kamieniami. Przez kolejne wieki wypracowaliśmy odpowiednią wiedzę ujętą dziś w konkretne nauki – geologię, botanikę, zoologię, albo też wiedzę techniczną (np. różne dziedziny mechaniki lub aerodynamiki).

Na podstawie tych przykładów widzimy, do czego służy nam rozumienia rzeczywistości. Nasz umysł posiada szerokie zdolności poznawcze do pojmowania i rozumienia poszczególnych rzeczy (ogólnie bytów naturalnych). Dlatego nasz ludzki umysł określamy najczęściej mianem rozumu, skoro wykorzystuje on rozumienie rzeczy tworzących otaczający nas świat. W związku z tym mówimy ogólnie o rozumności człowieka i z tej racji był on od początku filozofii określany jako istota rozumna (dawniej animal rationale czyli rozumne zwierzę). W podobny sposób ujmowano też wiedzę, jaką o realnym świecie tworzył sobie człowiek. Taką wiedzę nazywano racjonalną, a później racjonalistyczną. I taka wiedza teoretyczna przez długi czas dominowała w kulturze filozoficznej. Dopiero potem zastąpiono ją wiedzą empiryczną, jako lepiej ogarniającą funkcjonowanie świata przyrodniczego. Tak naprawdę wiedza racjonalna do tej pory współistnieje (może nawet konkuruje) z wiedzą empiryczną. Jedni naukowcy będą uważali, że oba typy wiedzy się uzupełniają, a inni że się wykluczają. Wydaje się, że podejście do tego problemy zależy od tego, czego dotyczą oba typy wiedzy (od ich przedmiotów).