Albo albo

Albo sami nauczymy się tego, czego chcemy, 
albo inni nauczą nas tego, czego nie chcemy.

Czy można nazwać człowieka istotą społeczną?

Czy można nazwać człowieka istotą społeczną? Taką tezę, że człowiek jest istotą społeczną, postawiła nowa nauka, czyli socjologia. Dawniej w starożytnej Grecji ten problem posiadał nieco inne sformułowanie. Głoszono tezę, że człowiek jest zwierzęciem politycznym. Wydawało się bowiem, że polis jako społeczność polityczna jest czymś najlepszym dla człowieka. Ateńska polis miała być przykładem osiągnięcia przez człowieka pełnej doskonałości. Podobny duch polityczny panował także w Rzymskim urbs (SPQR).

Starożytna społeczność miasta (polis – urbs – civitas) była oparta na prawie ustanowionym przez dawnych władców lub mędrców. Ustrój polityczny był wiec związany z pojawieniem się prawa. Tak to pojmowali starożytni filozofowie.

W czasach nowożytnych główną rolę polityczną odgrywało już państwo (civitas). Dlatego zaczęto pytać o początki państwa. Wyłoniła się stąd teoria umowy społecznej jako dawniej niepisanej zgody na tworzenie i funkcjonowanie państwa. Ludzie zamieszkujący jakiś teren mieli się stać poddanymi, ponieważ wyrażali zgodę na panowanie jakiegoś władcy, który ze swej strony zobowiązywał się do ochrony swoich poddanych przed wrogimi podbojami. Ale wydaje się, że ta koncepcja umowy społecznej była raczej przygotowaniem do wprowadzenia nowego ustroju (przeciwnego rządom króla), który miał być ustrojem konstytucyjnym, a więc ustrojem opartym na umowie społecznej zwanej Konstytucją (Ustawą Zasadniczą), która obecnie miała otrzymać postać spisanego dokumentu prawnego. Konstytucja stała się zatem początkiem demokratycznego państwa.

Trzeba jednak zapytać, czy te propozycje i teorie dowodzą, że człowiek jest istotą społeczną? Otóż wydaje się, że nie, chociaż pokazują nieustanną dążność człowieka do poszukiwania najlepszego ustroju politycznego oraz najlepszego porządku prawnego. To dotyczy tylko polityków, ale przecież przeciętny człowiek nie jest ani prawnikiem, ani politykiem. Może więc człowiek wcale nie potrzebuje systemu politycznego?

Otóż człowiek jest przede wszystkim osobą i jako osoba został powołany do życia wspólnego, czyli wspólnotowego. Takie powołanie większość ludzi (może 90%) realizuje w życiu rodzinnym. Rodzina jest zatem pierwszym i naturalnym miejscem uspołecznienia człowieka. Człowiek jako dziecko jest najpierw osobą rodzinną. Tego powołania nie wolno pomijać ani negować. Jeżeli bowiem zanegujemy ten stan, to będziemy zmuszeni pojmować człowieka jako jakąś istotę egoistyczną, kierującą się wyłącznie własnym interesem i własną korzyścią. A to już prowadzi nas do wniosku, że państwo jako zorganizowane społeczeństwo musi represjonować swoich obywateli i zmuszać ich do pracy na rzecz interesu wspólnego. Takie stanowisko zaprezentował Hobbes.

Jeżeli człowiek odnajduje swoje powołanie w życiu rodzinnym, czyli we wspólnocie osobowej, która jest dla niego zarazem pierwszym środowiskiem społecznym, to świadczy o tym, że jest zdolny pracować dla dobra wspólnego całej rodziny. To oczywiście nie dzieje się tak łatwo, jak byśmy chcieli, ponieważ na przeszkodzie staje sama duchowo-cielesna natura człowieka. Jesteśmy bowiem osobami, lecz działamy w sposób duchowy i cielesny, czyli działamy poprzez naszą duszę i nasze ciało. Niemniej aktywność osobowa (wsparta Bożą łaską) posiada moc pokonywania różnych przeszkód i trudności. To wyjaśnia nam jednocześnie sakramentalny charakter związku małżeńskiego wspartego na łasce. Zatem do życia rodzinnego potrzebna jest nam łaska sakramentalna.

Oczywiście łatwo zauważyć, że życie polityczne nie posiada takiego wzmocnienia ze strony łaski. Chociaż dawniej Kościół Katolicki namaszczał królów i cesarzy. Na przykład król Polski Bolesław Chrobry otrzymał koronę od Papieża. Było to jednoznaczne potwierdzenie zasady, że władza pochodzi od Boga. Kościół rościł sobie prawo zatwierdzania władzy państwowej. Pamiętamy spór o inwestyturę w XI wieku. Ale Reformacja wywróciła wszystko do góry nogami. Władcy niemieccy ogłosili bowiem przeciwną zasadę: – cuius regio eius religio. Odtąd władza państwowa miała określać religijność poddanych. Wywołało to spore zamieszanie, czyli wojny religijne. Oznaczało to, że zerwano w ten sposób całkowicie związki pomiędzy władzą a łaską przekazywaną przez Kościół. Państwo podążało już wyraźnie do ogłoszenia świeckości. Dopełnieniem tego procesu stała się Rewolucja we Francji oraz Rewolucja w Rosji.

Gdzie zatem należało poszukiwać legitymizacji władzy? Odwoływano się do woli i głosu ludu. Tak miało powstać państwo demokratyczne albo demokracja ludowa w państwach komunistycznych. Marzono jeszcze, że wola ludu ma oznaczać głos Boga (sic!), ale to szybko przebrzmiało. Oczywiście od razu znaleźli się różni interpretatorzy woli ludu (czyli politycy różnych partii). Następnie zaczęto zręcznie manipulować poglądami ludzi (obywateli), gdy narodziła się tzw. czwarta władza (media). Serwisy informacyjne przestały informować, zaczęły zaś indoktrynować obywateli. Dlatego dzisiaj demokracja stała się najbardziej zmanipulowanym ustrojem politycznym.

Czy można się jakoś przed tym bronić? Otóż starożytna filozofia zamierzała stworzyć pewne ramy etyczne, które miałyby zapewnić właściwe funkcjonowanie społeczności państwowej. Były to cztery cnoty kardynalne niezbędne dla uczciwego działania na forum publicznym (czyli w społeczeństwie, jak byśmy dziś powiedzieli). Cnoty te jako trwałe dyspozycje zostały przypisane przez Arystotelesa poszczególnym władzom duszy człowieka. Uznano, że powinien się nimi kierować każdy obywatel danej społeczności – miasta lub państwa.

Zatem ludzie powinni wytrwale ćwiczyć się w tych sprawnościach do właściwego działania. To niestety okazało się niezwykle trudne, zaś sławę i zaszczyty zdobywali również ludzie pozbawieni tych zasad etycznych. To podważało możliwość prawego postępowania obywateli. Dlatego w czasach nowożytnych stwierdzono wyraźnie, że człowiek z natury nie jest wcale dobry, lecz zachowuje się jak samolubny egoista. Uważano więc, że egoistyczną naturę człowieka należy zwalczać przy pomocy rygorów prawnych. W ten sposób powstał groźny proceder, gdyż to politycy lub ci, którzy uważali się za posiadających wiedzę (np. rewolucjoniści i ideolodzy), zaczęli określać postępowanie zwykłych ludzi, przypisując sobie wiedzę o tym, jak ma żyć i postępować każdy człowiek. To doprowadziło rządzących do politycznego szaleństwa i zgubnych ideologii XX wieku.

A przecież zwykły człowiek żyje na ogół w sposób moralny. Na pewno nie jest politycznym doktrynerem lub ideologiem. Stara się na co dzień żyć uczciwie, aby osiągnąć swoje duchowe lub materialne szczęście. Dlaczego tak się dzieje i dlaczego mamy taki szalony rozziew pomiędzy dzisiejszą polityka a moralnością ludzi? Skąd zatem ludzie czerpią siłę do uczciwego życia, bo na pewno nie z powodu narzucanej im ideologii politycznej lub politycznej poprawności?

Otóż siła moralna ludzi, właściwie każdego pojedynczego człowieka, płynie z ich osobowej podmiotowości. Osoba ludzka jest podmiotem istnienia i działania, jak pisał Wojtyła. Ta podmiotowość istnienia stoi ponad naszą naturą i to ona ukształtowała naszą duchowość. Dlatego władze duchowe (czyli umysł, wola i uczuciowość) swoje zasady działania muszą czerpać z osobowego podmiotu. Dzieje się to dzięki aktywizacji własności osobowych prawdy, dobra i piękna zawartych w podmiocie istnienia. Taka aktywizacja poprzez nawiązanie relacji osobowych sprawia, że własności te wysyłają do władz duchowych swoje akty kontemplacji, sumienia i upodobania. Możemy to nazwać doświadczeniem wewnętrznym lub duchowym. Przyjmując akty osobowe władze duszy zdobywają dzięki temu własne zasady działania. Umysł zyskuje słowo prawdy, co pozwala mu ujmować osobową realność innego człowieka. Wola zdobywa czyn dobra, co staje się zasadą chcenia dobra i usprawnia ją w dążeniu do osobowego dobra drugiego człowieka. Dalej uczuciowość otrzymuje przeżycie piękna, co pozwala jej oderwać się od doznań cielesnych i przeżywać piękno osobowego życia człowieka. Wszystkie te usprawnienia stają się fundamentem życia moralnego człowieka, gdyż umocnione w działaniu władze duchowe zaczynają budować charakter moralny tworząc sprawności duchowe, czyli osobowe cnoty moralne – wiary, miłości i nadziei. Dlatego te osobowe cnoty nadają naszej duchowości właściwy kierunek działania i tworzą osobowość moralną.

A to wszystko dokonuje się w realnej wspólnocie osobowej, czyli na gruncie rodziny. Prawdziwej moralności nie nauczymy się nigdzie indziej, ani w szkole, ani z książek, filmów czy internetu. Dzieci mogą czerpać tę osobową moc potrzebną do rozwoju moralnego tylko z relacji osobowych nawiązywanych z rodzicami – kochającymi rodzicami. Takiego doświadczenia osobowego nie znajdziemy w żadnych instytucjach państwowych lub społecznych. Instytucje są bowiem tworami prawnymi a nie osobowymi wspólnotami. Nawet krąg przyjaciół nie będzie powiązany relacjami osobowymi, bo jest to na ogół grupa związana wspólnymi zainteresowaniami i działaniami. Rzeczywistą wspólnotą jest przede wszystkim rodzina oraz Kościół jako wspólnota związana z Osobą Chrystusa.

Albo człowiek zdobędzie moralną uczciwość w domu rodzinnym, albo nie osiągnie jej nigdy, gdyż będzie się kierował swoim myśleniem i swoją wolnością, co nieuchronnie zepchnie go ku egoizmowi. Na takich podstawach jest budowana dzisiejsza polityka. Żeby to zmienić, trzeba uznać, że ludzka moralność jako podstawa społecznej uczciwości i sprawiedliwości, musi być poparta religijnością, a co za tym idzie również łaską Bożą. Dlatego poważnym nieporozumieniem jest postulowanie świeckości państwa i życia społecznego. Świeckie państwo demokratyczne będzie narażone na wszelkie zagrożenia i niebezpieczeństwa polityczne, których doświadczamy na co dzień (brak poszanowania człowieka, wykluczenie społeczne, uzależnienie obywateli od pomysłów ideologicznych, korupcja, konflikty i wybuchy społeczne, niezadowolenie obywateli i arogancja władzy, itp., itd.).
Nasze ustalenia pokazują, że człowiek jest najpierw osobą rodzinną i moralna, a dopiero na końcu staje się istotą społeczną.

Jeżeli rozważamy cokolwiek na temat człowieka

Jeżeli rozważamy cokolwiek na temat człowieka, to musimy mieć zawsze przed sobą najważniejszą prawdę, że człowiek jest przede wszystkim osobą. Nie ma sensu prowadzić rozważań o człowieku z innej perspektywy, gdyż to zawiedzie nas zawsze na manowce zgubnych możliwości. Nie da się sprowadzić człowieka do poziomu tworzywa materialistycznego, czy nawet bytu czysto przyrodniczego. Wiadomo przecież, ze u człowieka pojawia się nagle myślenie (myślenie abstrakcyjne), które w żaden sposób nie zależy od przemian cielesności.

Myślenie nie jest i nie może być funkcją mózgu, jak chcieliby nam wmówić naukowi ignoranci. Otóż wzrost mózgu dowodzi właśnie czegoś przeciwnego. Trzeba przyjąć, że to ludzki mózg rozwinął się i umocnił pod wpływem myślenia. Również rozwój i tworzenie narzędzi jest efektem myślenia i racjonalizacji działań z tym związanych, a nie odwrotnie. Zatem ludzkiego działania nie wolno uzależniać jedynie od czynników i warunków zewnętrznych. Człowiek dysponuje bowiem wewnętrzną siłą rozwojową, która płynie z jego osobowego istnienia (subiectum essendi).

Człowiek jest aktywnym podmiotem działającym. Jest rzeczywistym sprawcą swoich działań i nie wolno negować jego egzystencjalnej mocy sprawczej. Bo inaczej sprowadzimy wszystko do behawiorystycznego schematu bodziec-reakcja, który pozbawia człowieka wolności działania.

Problemem pozostaje pytanie, gdzie narodził się człowiek myślący (homo sapiens)? Czy stało się to na początku w Afryce, skąd ludzie wywędrowali po świecie, czy może nastąpiło to już w czasie wędrówki  gdzieś po drodze? Kiedy człowiek pomyślał coś po raz pierwszy (50 tys. lat temu, czy może 10 tys.)?  Jeżeli człowiek wyruszył z Afryki na podbój świata, to można by przypuszczać, że dokonał tego właśnie pod wpływem myślenia. Może pomyślał sobie, że tu się nie da żyć, więc może trzeba spróbować gdzie indziej, bo tam może być lepiej. A to stwierdzenie, że „gdzieś może być lepiej”, jest już efektem myślenia.

Nawet najlepsze przystosowanie się do jakichś warunków zewnętrznych nie wymaga bowiem myślenia – takiego myślenia o przyszłości (albo na przyszłość), jakie symbolizuje Prometeusz (prometein). Dla zwykłego przystosowania się wystarczy poznanie panujących warunków oraz pamięć o tym, jak żyło się dawniej (epimetein). Prometeusz byłby nauczycielem przyszłego rozwoju techniki (rozwoju naukowego i technologicznego). Epimeteusz natomiast byłby przedstawicielem życia zgodnego z przyrodą, a nie panowania nad nią dzięki technice. Na początku przyroda panowała jeszcze nad człowiekiem. W Europie kimś takim byli Neandertalczycy. Jednak starożytni Grecy wielbili już Prometeusza.

Można przyjąć, że te dwa sposoby podejścia do życia występują w całej historii człowieka. Są okresy, gdy ludzie poszukują różnych zmian, aby polepszyć swoje życie, i zachwycają się tymi zmianami, ale są też okresy, gdy ludzie trwają przy dawnych zwyczajach i sposobach działania, a do tego są zadowoleni z tego stanu rzeczy i nie potrzebują żadnych szybkich zmian. Dziś mamy czas, gdy pędzimy przed siebie gdzieś w nieznane, tak naprawdę nie wiadomo dokąd. Najchętniej polecielibyśmy w otchłań kosmosu, ale trzeba wiedzieć, że to tylko nasze myślenie skazuje nas na zagładę. Człowieka może uratować tylko poznanie realności własnej oraz zaakceptowanie realności, w której żyje, co powinno owocować sensowną ochroną środowiska osobowego (społecznego) oraz ochroną środowiska przyrodniczego (potrzebnego do życia).

Postęp technologiczny nie służy doskonałości samego człowieka. Zdobywanie wciąż nowych urządzeń technicznych nie wpływa na moralną doskonałość człowieka. Doskonałość moralna może płynąć jedynie z wnętrza człowieka, czyli z podmiotowości osoby ludzkiej. To tam zawarte są nasze duchowe skarby. To tak kryje się moc sprawcza osoby i jej osobowej aktywności (kontemplacja, sumienie i upodobanie), która doskonali naszą naturę. Same zdolności naturalne nie zdołają osiągnąć poziomu osobowego. Władze duchowe pozostawione same sobie tworzą tylko dowolne możliwości działania, czyli właśnie to, co popycha nas do poszukiwania nowych rozwiązań technicznych. Dlatego dzisiaj ludzie wyżywają się w pracy zawodowej zapominając o swoim osobowym powołaniu do życia moralnego i religijnego. Taka perspektywa rozwoju społecznego nie wróży nam niczego dobrego.